Moreel beraad beginnen en afronden

Succesvol een moreel beraad beginnen en afronden vraagt om een gestructureerde aanpak. Dat zorgt dat de morele vraag wordt beantwoord én dat iedereen bereid is het morele oordeel uit te voeren. De structuur van het moreel beraad zorgt dat alle perspectieven worden bekeken. Waardoor een moreel dilemma oplossen overzichtelijker wordt en sneller gaat.

Het wegen van morele oordelen aan de hand van morele argumenten verandert een discussie ‘op gevoel’ in een dialoog gericht op verbetering van de morele oordeelsvorming. Ook zorgt het voor afstemming van de morele oordelen en moreel waardenkompas tussen aanwezigen.

Hoe ziet een moreel beraad er uit?

In een moreel beraad bekijken de aanwezigen een concrete morele kwestie op bijvoorbeeld het werk van één van hen. Dit doen ze volgens een vast stappenplan en met ondersteuning van een procesbegeleider. Een moreel beraad is zinvol als het aan de volgende randvoorwaarden voldoet:

• morele afwegingen zijn contextgebonden, daarom staat in een moreel beraad een concrete kwestie centraal
• moreel oordeel gaat over wat ‘goed samenleven’ is, een morele kwestie overstijgt het individu
• je verbetert de morele afweging met nieuwe argumenten, een stappenplan en procesbegeleider helpen daarbij

De spelregels van een moreel beraad beginnen

Net als bij ieder overleg is een duidelijke structuur belangrijk bij een moreel beraad beginnen en afronden. De procesbegeleider vertelt de aanwezigen waarom ze er zijn (doel), hoe het proces er uit zie (stappenplan) en wat er van hen verwacht wordt (spelregels). Voordat de morele kwestie en het stappenplan aan bod komen is het goed even stil te staan bij de spelregels. In een moreel beraad komen kwesties voorbij die (bij sommigen) emoties oproepen en/of waarover nog nooit eerder gesproken is tussen aanwezigen. De spelregels zijn er om te zorgen dat iedereen zich veilig voelt vrijuit argumenten te delen. Ze omvatten procesafspraken over vragen stellen, inbrengen van argumenten (of daarvan afzien), emoties zoveel mogelijk achterwege laten, wat te doen als dat niet lukt, etc.

De morele kwestie (stap 1)

Eén van de aanwezigen brengt een (vooraf gekozen) concrete morele kwestie in. Een concrete case of casus. De eerste stap is deze case met elkaar verkennen. Dit gebeurt door verhelderende vragen te stellen. Deze vragen zijn gericht op het krijgen van een concreet en compleet beeld van de situatie. Het zijn ‘wie’, ‘wat’, ‘wanneer’, ‘hoeveel’, etc. vragen. Aan het eind van deze stap heeft iedereen de ‘scène’ in het hoofd en kan dit eventueel ook uittekenen. Laat diegenen die willen tekenen, dat ook vooral doen.

De inbrenger van de case kan deze ook eerst uittekenen (een zogenaamde rich picture). Daarna kunnen andere deelnemers hun verhelderende vragen stellen. Bijvoorbeeld ‘wie staat daar’, ‘wat doet die persoon daar’, etc. Juist om ook minder voor de hand liggende vragen te krijgen is het gebruik visuele technieken aan goede aanvulling. Dit helpt om (nog) meer context te krijgen. En omdat een morele afweging contextgebonden is geldt hoe meer context, hoe beter.

De morele vraag formuleren (stap 2)

Als de case volledig ‘in beeld’ is, formuleer je met elkaar de morele vraag. Dit is de vraag waar je antwoord op wilt hebben na afloop van het moreel beraad. De voorwaarden waar een morele vraag aan moet voldoen zijn:

1. de morele vraag maakt duidelijk wie erbij betrokken is / zijn (en in welke rol).
2. uit de morele vraagstelling blijkt over welke handeling de vraag gaat
3. het weergegeven morele dilemma is prikkelend
4. de woordkeuze in de morele vraag is neutraal

Punt 1 en 2 gaan vrij vertaalt over ‘wie doet wat‘. Punt 3 voegt daaraan toe waarom het een moreel vraagstuk is. Punt 3 geeft dan ook aan waar de case het ‘goed samenleven’ raakt. Daardoor is het meteen even opletten om ook aan punt 4 te voldoen.

Bij punt 3 zet je stevig neer waarom bespreken van dit onderwerp nodig is om ‘goed samen te (blijven) leven’. Je prikkelt de aanwezigen en duidt het belang. Daarom is het verleidelijk daarbij stevige woorden te gebruiken. Stevige woorden schieten echter hun doel voorbij als het de uitkomst van het beraad stuurt. Als je iets bij voorbaat als als ‘slecht’, ‘onaanvaardbaar’ of zelfs ‘oneerlijk’ bestempelt spreek je in de vraag al het oordeel uit, terwijl het beraad nog maar net is begonnen!

Hoe zit een goede morele vraag er uit? Enkele voorbeelden:

Hieronder een aantal voorbeelden van morele vragen. De punten (1, 2 en 3) zijn achter het deel van de vraag weergeven waar ze

• Is het goed dat een bijstandsgerechtigde (1) zelf zorgt voor de kinderen (2) waardoor er minder uren beschikbaar zijn voor betaalt werk en de overheid daardoor de uitkering jarenlang, in ieder geval voor deel, blijft betalen (3)? Let hier op de neutrale woordkeuzes. Bijvoorbeeld ‘bijstandsgerechtigde’ in plaats van ‘werkloze’ of ‘de overheid’ in plaats van ‘de belastingbetaler’.
• Is het wenselijk dat Meta (moederbedrijf Instagram)(1) technieken inzet om gebruikers voor hen relevantere content te laten zien (2) zonder dat zij rekening houdt met mogelijk gevaar voor de geestelijke gezondheid van een deel van de gebruikers? Ik gebruik hier bewust het woord ’technieken’ omdat ‘algoritmes’ de afgelopen tijd een negatieve associatie heeft gekregen. Ook heb ik het over ‘voor hen relevantere content te laten zien’ in plaats van ‘ze langer op het netwerk te houden’ (4).

Dit zijn twee voorbeelden. In moreel beraad bepaald je met elkaar de vraag en daarmee ook de woordkeuzes. Daarin kun je als groep andere keuzes maken dan hierboven. Het belangrijkste is je constant bewust te zijn van de grote invloed die woorden in de vraag hebben op de uitkomst van het beraad.

De morele argumenten structureren (stap 3)

Een gestructureerde aanpak van het moreel beraad, en de morele afweging, draagt bij aan het vinden van perspectieven. Een vast pallet van aandachtspunten voorkomt dat aan zaken voorbij wordt gegaan en zijn tegelijk de kapstok waaraan het besluitvormingsproces kan worden opgehangen.

Morele beraden bestaan al heel lang. De in de loop der jaren ontwikkelde structuren en aandachtspunten gebruiken scheelt daarom tijd en verhoogt de kwaliteit van je morele afweging. Ze zijn immers al flink getest en aangepast waar nodig. In onderstaande structuur brengen de aanwezigen hun argumenten per aandachtspunt in:

• Welke waarden en normen zijn hier relevant?
• Welke deugden (karaktertrekken) zie je?
• Welke soorten verantwoordelijkheden spelen er?
• Welke vrijheden en rechten staan op het spel?
• Is de behandeling, verdeling en procedure rechtvaardig?

Hieronder staat de uitwerking van een moreel beraad aan de hand van bovenstaande stappen op een whiteboard met post-its. Op deze manier is voor iedereen transparant wat is ingebracht en dit maakt het ook makkelijk argumenten met elkaar te combineren en/of te herschikken op basis van prioritering (bij het vormen van het oordeel in stap 4).

De hier gebruikte methode is gebaseerd op de klassieke elementen voor het vormen van een moreel oordeel. Binnen diverse branches bestaan modellen waarin waarden die vaak terugkomen in die branche al zijn opgenomen. Deze modellen zijn handig om snel richting de relevante normen te gaan.

Gestructureerd de morele afweging maken (stap 4)

De laatste stap is een gezamenlijk moreel oordeel vormen. Verschillende perspectieven zijn gedeeld en argumenten binnen elk aandachtsgebied van case uitgewisseld. De vraag die nu voorligt is: welke argumenten zijn nu voor ons het belangrijkst? Als het goed is zorgen de stappen en gesprekken in de stappen hiervoor al dat iedereen meer begrip heeft voor elkaar argumenten en perspectieven. De morele oordelen zijn al enigzins afgestemd. Vanuit die basis bepaal je met elkaar de argumenten prioriteren en uiteindelijk clusteren. Enkele mogelijke manieren om te prioriteren zijn:

• in dialoog per aandachtsgebied over de volgorde van argumenten
• iedere deelnemer verdeelt een beperkt aantal punten over de argumenten. Die met meeste punten blijven over (dotmocracy / dot-voting)
• bij een groter beraad (veel deelnemers) kun ze in groepen verdelen en per groep vragen een bepaald aantal argumenten aan te wijzen die moeten blijven
  • eventueel kan men binnen die groep weer dotmocracy / dot-voting worden toegepast

Vervolgens cluster je de overgebleven argumenten tot een antwoord op de vraag. De gevonden argumenten vormen de aandachtspunten die in het antwoord terug moeten komen. Daardoor heeft het antwoord op een morele vraag vrijwel altijd de structuur van ja, mits… of nee, tenzij…

Op de puntjes komen dan de gekozen argumenten. Stel dat bij de eerder gestelde morele vraag over de zorg voor kinderen door iemand in de bijstand als belangrijke argumenten zijn aangevoerd werkenden regelen hiervoor ook opvang en werken moet wel lonen dan zou het antwoord er als volgt uit zien:

Nee, tenzij de aangeboden baan ervoor zorgt dat de kosten voor kinderopvang buiten schooltijd hoger zijn dan de extra inkomsten.

Reflectie op het morele oordeel én het beraad (stap 5)

Je kijkt eerst terug op de inhoud. Het morele oordeel is gevormd. Hoe voel je er nu bij? Ga je het besluit ook uitvoeren? Gedurende het proces hebben we gevoelens op achtergrond geplaatst om zoveel mogelijk open staan voor elkaars argumenten en perspectieven. Dit betekent echter niet dat gevoel geen rol speelt.

Onbewust ben je in staat veel meer waar te nemen dan bewust. Als je alle bewuste afwegingen toch met een vervelend of onbestemd gevoel blijft zitten, kan het zijn dat je toch iets hebt gemist. Of ergens te makkelijk overheen bent gestapt. Sluit het beraad pas af als ook het gevoel bij iedereen ‘klopt’.

En let op: dit is een kans om beter te worden als team in het moreel beraad. In de retrospective kijk je naar verbeterpunten in het proces met elkaar. JBij de politie, brandweer en in diverse andere risicovolle banen houdt men na een operatie een After Action Review. Daarin lopen ze met elkaar de volgende vragen door:

• Wat was het beoogde resultaat?
• Wat is het behaalde resultaat?
• Hoe zijn we tot dat resultaat gekomen?
• Wat doen we de volgende keer weer?
• Wat doen we niet meer?

Op het internet zijn verschillende voorbeelden en varianten te vinden van een After Action Review.

Een moreel beraad op tijd beginnen en afronden

Er staat geen standaard tijd voor een moreel beraad. Het whiteboard met de post-its op de foto is de uitkomst van 2,5 uur moreel beraad. De stappen doorlopen verdeeld over meerdere momenten kan ook. Bijvoorbeeld voor iedere stap 2 uur. Wat het best is hangt af van de groepsgrootte, de complexiteit (en beschikbare informatie) over de case, aantal deelnemers, hun beschikbaarheid, etc. En hoewel het belangrijk is de tijd te nemen voor een moreel beraad, werkt teveel tijd weer averechts.

Het is daarom belangrijk de fasen en onderdelen binnen een beraad te timeboxen. Ofwel vooraf duidelijk aan te geven hoeveel tijd ergens voor beschikbaar is en je daaraan houden. Eén reden is dat deelnemers met vaak met volle agenda’s zitten. Uitloop betekend vaak tussendoor vertrekkende mensen en mensen die met hun hoofd al bij hun volgende activiteit zijn. Een strakke tijdsplanning helpt bovendien om focus te houden.

Een moreel beraad leent zich uitstekend voor uitgebreide uiteenzettingen en het bewandelen van allerlei zijpaden. Een strakke tijdsplanning, waar de gespreksleider ook regelmatig op wijst, dwingt de aanwezigen focus te houden op het vraagstuk en alleen de argumenten die daar direct verband mee houden. De truc van het op tijd afronden van een moreel beraad zit zogezegd in het op tijd beginnen met afronden.

---

Nick Nijhuis maakt organisaties digitaal volwassen, is docent in business innovation, trainer in moreel leiderschap en NIMA-examinator.